η φθίνουσα οικονομία και η αδυναμία προσαρμογής[1]Η πλήρης οικονομική κάμψη της βυζαντινής οικονομίας προήλθε αρχικά από την εξασθένιση της Διοικήσεως σε συνδυασμό με τον κατακερματισμό του κράτους και την παράλληλη εμφάνιση των «ισχυρών» που ενισχύθηκαν με διάφορους τρόπους.
Από εκεί προήλθε και η κάμψη των δημοσίων οικονομικών, με αποτέλεσμα την παραμέληση των αμυντικών μέσων. Ο άμεσος αντίκτυπος εκδηλώθηκε στην εμπορική ναυτιλία, και όταν μάλιστα εμφανίστηκε η πειρατεία, χάθηκε και ο πρώτος παράγων της βυζαντινής οικονομίας.
Αφού η ναυτιλία περιήλθε σε αδράνεια, ακολούθησε η κάμψη του διαμετακομιστικού εμπορίου και η πτώση των εξαγωγών. Παράλληλη ήταν και η διακοπή της βιοτεχνικής παραγωγής. Στην περιοχή μάλιστα της Κωνσταντινουπόλεως δεν παρατηρούνται πια ονόματα Ελλήνων που ασκούν εμπορία – βιοτεχνία, ενώ αντίθετα οι ξένες παροικίες ανθούν.
Όπως είναι γνωστό, οι ξένες παροικίες εφοδιασμένες αφενός με όλα τα μέσα, δηλαδή με ατέλεια εισαγωγής – εξαγωγής, με απαλλαγές από τη φορολογία, προστατευμένες από το ίδιο τους το δίκαιο, αφετέρου αντιτάσσοντας όλη τους τη δυναμικότητα απέναντι στη βυζαντινή αδράνεια, πέτυχαν τελικά τον σκοπό τους. Έτσι συγκεντρώθηκε η παραγωγική δραστηριότητα στις περιοχές των ξένων κοινοτήτων, προς όφελος όχι των ελληνικών πληθυσμών αλλά των ιταλικών μητροπόλεων. Εκεί τελικά κατέληγαν οι καρποί της ξένης δραστηριότητας.
Επιπλέον, προκειμένου να πραγματοποιήσουν οικονομικά οφέλη οι ξένες κοινότητες μετέρχονταν όλα τα μέσα, αδιαφορώντας αν οι ενέργειές τους δεν συμφωνούσαν προς τον στοιχειώδη ανθρωπισμό και αν ήταν αντίθετες προς την υπάρχουσα νομοθεσία με τις αυστηρές κυρώσεις, ή ακόμη και με τους αφορισμούς της Εκκλησίας. Εκμεταλλεύονταν μάλιστα ληστρικά τις περιοχές, υιοθετώντας συμπεριφορά και μεταχείριση αποικιακής μορφής, δανείζοντας με υψηλό τόκο, συνεργαζόμενες με άπιστους εναντίον των Σταυροφόρων, όταν, εννοείται, επρόκειτο να έχουν οικονομικά οφέλη. Από την τακτική αυτή μπορούμε να συμπεράνουμε, ότι επικρατεί και διέπει τη σκέψη τους ωμή κερδοσκοπική αντίληψη. Με την εγκατάσταση μάλιστα και στα παράλια της Συρίας και της Μικρασίας εμπόρων της Δύσεως ιδρύονται και νέες κοινότητες που χρησιμεύουν ως ορμητήρια και βάσεις ασκήσεως του εμπορίου των ιταλικών μητροπόλεων. Από τότε έχουμε, κατά τον Koetschke, τα πρώτα κεφαλαιοκρατικά κέντρα.
… Εκ μέρους του Βυζαντίου, δεν παρατηρείται καμιά δραστηριότητα παρά μόνο η τοποθέτηση του πλεονάσματος κεφαλαίου σε ακίνητα ή ο αποθησαυρισμός. Από τις πληροφορίες που έχουμε, προκύπτει, ότι ο αποθησαυρισμός δεν πραγματοποιόταν σε μεγάλη κλίμακα, οι τοποθετήσεις όμως σε ακίνητα γίνονταν σε μεγάλο βαθμό, αν και η αξία τους δεν έμενε σταθερή αλλά μειωνόταν. Η πληροφορία θεωρείται μάλλον αληθινή, γιατί όπως είναι γνωστό σε οικονομίες με καθοδική πορεία οι τιμές των ακινήτων υποχωρούν. Δεν είναι δυνατόν να παραμείνουν στα παλαιά τους επίπεδα πολύ δε περισσότερο να αυξάνουν. Αντίθετα, σε άλλο γεωγραφικό χώρο, την Ιταλία, οι τιμές των ακινήτων ανέβαιναν. Δεν ήταν όμως τυχαία η άνοδός τους, γιατί η αύξηση ήταν αποτέλεσμα της ανοδικής πορείας της οικονομίας της Ιταλίας.
…
Την εποχή κατά την οποία το εμπόριο απορροφούσε περισσότερα κεφάλαια, επειδή πολλαπλασιάζονταν οι ανάγκες, οι Βυζαντινοί δεν διέβλεπαν την ανάγκη παραγωγικής απασχολήσεως του κεφαλαίου που πλεόναζε προς την κατεύθυνση αυτή. … Υποστηρίζεται σωστά, ότι η κατάσταση είχε διαφοροποιηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι Βυζαντινοί σχεδόν έχασαν και αυτό το ένστικτο της αυτοσυντηρήσεως και άρχισε να αμβλύνεται ακόμα και η επιθυμία του κέρδους.
… Κατά τον Z. Lingenthal, ασχολούνταν λεπτομερειακά και με υπερβολική σχολαστικότητα με τις ερμηνείες διαφόρων απηρχαιωμένων διατάξεων, χωρίς βέβαια να προσφέρουν τίποτε. Δεν δέχτηκαν τους νέους θεσμούς, ούτε αυτούς που διαμορφώθηκαν, ούτε αυτούς που διαμορφώνονταν, έμειναν αδρανείς, προσηλωμένοι στα έθιμά τους … πάντως παρέμειναν απλοί θεατές της οικονομικής αναγεννήσεως των δυτικών.
Στον γεωγραφικό χώρο του βυζαντίου αρχίζουν να εμφανίζονται ιταλικές βιοτεχνίες και να καταλαμβάνουν τη θέση που είχαν πριν αντίστοιχες βυζαντινές οικονομικές μονάδες.
… Σε όλους τους τομείς της παραγωγής και της δραστηριότητας οι Βυζαντινοί υποχωρούν και φυσικοί τους αναπληρωτές στον ανατολικό χώρο αναδεικνύονται οι Γενουάτες, οι Βενετοί και οι Πιζάνοι.
… Η οικονομική κατάσταση του Βυζαντίου, τους τελευταίους αιώνες, … παθητική και μη δημιουργική, έφθασε … ως το σημείο του ολοκληρωτικού εξαφανισμού, που απλά επισφράγισε η πτώση της Κωνσταντινουπόλεως στα χέρια των Τούρκων το 1453.
[1] Σάββα Παρ. Σπέντζα, Γ. Γεμιστός – Πλήθων, ο φιλόσοφος του Μυστρά, σελ. 26-29, εκδόσεις Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
